Otseola — Seminoldar Köseme - 15

Osınday oylarğa jie şomatın boldım jäne odan qutıla almay-aq
qoydım. Janğa batatın auır oylar yede.
Aynalamdağı qalıñ oqiğalardan şığar jol tappay, dal bolıp, köp
küdekten äbden şatasıp bettem. Beraq däl osı kezde otbasımızdıñ
ömerende özeneñ qupeyälığı jağınan burınğılardıñ bärenen de asıp
tüseten ber oqiğa tap boldı. Şındığına kelsek, oqiğa deuge
bolmaydı, otbasımızdıñ tarihındağı jaña tarau degen durıstau
sekelde. Mağan ber tosın sıbıs jette. Yeger ol şın bola qalsa, onda
özge dolbardıñ bären jiıp qoyu kerek.
Qarındasımnıñ Arens Ringgoldke ğaşıq yekendegen, däl solay
bola qoymağan künneñ özende, ket äre yemes yekendegen yestedem.
LVEE tarau
MAĞAN QUPİYaNE AŞQAN KEM?
Osınıñ bären özeme şeksez berelgen Qara Djekten yestedem. Basqa
bereu aytsa senbes yedem, beraq onıñ sözderende jalğandıq bolğan yemes.
Qara Djek öte añğarımpaz yede äre naqtı dälelderge ğana süyenep
aytatın.
Oylanarlıqtay tujırımdarı bar yeken, bären de aytıp berde.
Mäsele bılay boldı. Ber jolı köl jağasında, ketap oqıp
otırğanmın. Kenet Djekteñ dausı yestelde:
─ Djordj mırza!
─ Ne bop qaldı? - dep suradım men, ketaptan köz almastan.
─ Djordj mırza, tañ atqalı sezben oñaşa kezdese almay jürmen.
Özeñezge aytar sözem bar, Djordj mırza!
Djekteñ munı teberenespen aytqanı köñelemde audardı. Jalmajan
ketabımdı jauıp, Djekke qaradım, öñe de dausınday özgerep ketken
yeken.
─ Sözem bar deymeseñ, Djek?
─ İä, Djordj mırza, yeger bos bolsañız...
─ Bospın, Djek. Ayta ber, tıñdayın. "Bayğus, - dep oyladım, munıñ da öz qayğısı öz basına jetep jatır. Täreze, Viola jönende
şağınayın dep kelgen ğoy. Basın älekke salıp boldı-au qatıgez qız.
Beraq menen qanday kömek bola qoysın? Zorlıqpen süydere almaymın
ğoy ol qızdı. Joq! Jılqını suatqa ber adam jetelep kelgenmen,
qırıq adam zorlasa da oğan su eşkeze almaydı! Tälpeş bop ösken qız
oyına kelgenen esteyde. Oğan yeşkemneñ de uağızı jürmeyde..."
─ Sonımen ne aytpaqsıñ, Djek?
─ Otbası mäselesene aralasqım kelmeytenen özeñez de belesez ğoy,
Djordj mırza. Beraq mınau qiın es bop tur...
─ Qay jağınan?
─ Älge bezdeñ boyjetken.. jas ledi... "Djekteñ Violanı "bezdeñ
boyjetken!" deue qanday ädeptelek" dep oyladım men.
─ Nemene, ol sene aldap jür dep oylaysıñ ba?
─ Jalğız mene ğana yemes, Djordj mırza.
─ Qaray gör mına jaman qızdı! Qoy, Djek, bälkem, sağan solay
körengen şığar? Onıñ opasızdığına däleleñ bar ma? Söz salıp
jürgen bereuler bar ma yede?
─ İä, söz saluşılar qazer burınğıdan da köp.
─ Aq näselde jeget pe?
─ Tüu, qudayım-ay! - dede Djek. ─ Sez de qızıq yekensez! Ärine, aq
näselde jeget! Jas ledige söz aytuğa aq näseldeden basqa kemneñ batılı
baruşı yede!
"Şaması Djek suluğa öz taypasınıñ jegettere söz sala almaydı dep
oylaydı-au" degen oy kelep, külep jebere jazdadım. Violoğa söz sala
alatın berden-ber zäñge öze ğana yekenen aytıp, berde maqtanğanı da bar.
"İä, - dep oyladım men, ─ demek, munı sorlatqalı jürgen aq näselde
jeget boldı-au!"
─ Ol qay jeget, Djek? - dep suradım.
─ Äy, mırzam-ay, älge köksoqqan, Arens Ringgoldte aytamın!
─ Nemene? Arens Ringgold Violağa söz salıp jür me?
─ Qaydağı Viola? Qudayım-au, Djordj mırza! - dep, zäñge köze
şarasınan şığa tañ qaldı. ─ Viola turalı söz qozğau oyımda da
bolğan joq!
─ Onda kemde aytıp tursıñ?
─ Oybay-au, yestegen joqsız ba, "bezdeñ boyjetken" dedem ğoy? Bezdeñ
boyjetkende, jas ledide, miss Virgineyänı aytıp turmın.
─ Qarındasım turalı ma? Qoy, Djek, ol jönsez äñgeme. Arens
Ringgoldteñ qarındasıma söz salğanına neşe jıl boldı. Beraq ol
onı süymeyde. Ol jönende qam jemeueñe boladı, dostım. Virgineyä
oğan şıqpaydı. Jurttıñ bäre jek körgendey, ol da Ringgoldte
unatpaydı, Djek, tepte ol qarındasıma unay qalğan künneñ özende,
onday nekege jol bermeymen. Buğan kämel senueñe boladı.
Meneñ sözderem, täreze, zäñgene qanağattandırmağan boluı kerek. Ol
berdeñe aytqısı kelgendey, jelkesen qasığan küye tura berde. Men de
onıñ sözen küttem.
─ Djordj mırza, qattı aytsam keşereñez, beraq sez qatelesesez. Ras,
sur jılanğa miss Virgineyänıñ qaramay ketken keze bolğan. Beraq
qazerge jağday basqaşa: bau kespe, suıq qol käre äkese ölgen soñ, jas
jeget äbden bayıp aldı. Ol yende ülken jer iese, qaraqşılardıñ
eşendege yeñ däulettese. Sondıqtan qart ledi onıñ Virgineyäğa söz
saluına qarsı yemes jäne jie qonaqqa şaqırıp otıradı.
─ Onı belemen, Djek. Şeşem ärdayım olardıñ nekelesuen teleumen
kelede, beraq odan tük te şıqpaydı: qarındasım ─ berbetkey ösken
qız, mendette türde öz degenen esteyde. Arens Ringgoldke turmısqa
şığuğa yeşqaşan kelese qoymas.
─ Keşereñez, beraq sez qatelesesez. Kelesem jasalğan.
─ Süyekte dosım, munı seneñ miıña kem señerep qoydı yeken?
─ Kvarteron qız - Viola. Ol mağan bären de aytıp berde.
─ Demek, Violamen qaytadan dostasıp jürseñ ğoy?
─ İä, Djordj mırza, qazer dostasıp jürmez. Ayıp menen bolatın.
Yendegäre onı qızğanbaymın. Ol jaqsı qız, oğan senuge boladı. Yendege
jerde oğan yeş küdeksez senemen
─ Quanıştı habar yeken. Al yende söyle, Arens Ringgold pen
qarındasım turalı ol ne ayttı?
─ Viola mağan miss Virgineyä onımen künde kezdesede dede.
─ Künde! Arens Ringgoldteñ bezdekene kelmegenene köp boldı ğoy.
─ Mene, tağı da qatelesesez, Djordj mırza. Arens mırza kün sayın
kelep turadı dese de boladı. Beraq sez Gallaher mırzamen berge añğa
ketkende nemese yerektelerde üyretep jürgen kezde kelede...
─ Mınauıñ qızıq yeken, Djek!
─ Ol ─ ol ma, mırza? Viola aytadı, miss Virgineyä müldem özgerep
kette deyde. Qarındasıñız yende oğan aşulanbay, qayta anau söylegen
kezde zeyen qoyıp tıñdaytın körenede. Violanıñ oyınşa Virgineyä
oğan turmısqa şığuğa keleseten sekelde. Bul sumdıq! Ğalamat sumdıq!
─ Bılay bolsın, Djek, - dedem, ─ men ketken kezde üyde qalıp,
kelgen-ketkenneñ bären baqılap otır. Ringgold kelgen boyda tura
mağan qaray şap.
─ Maqul, Djordj mırza. Qam jemeñez, oqtay uşıp jetemen!
Nayzağayday atılarmın!
Osınday uäde berep, zäñge jönene kette.
***
Kesege senbeyteneme qaramastan, zäñgeneñ habarın yeleusez qaldıra
almadım. Onda, söz joq, şındıq däne bar. Zäñge senemde qızmetşe,
alday qoyuı mümken yemes. Öte suñğıla, sondıqtan öze de aldana
qoymaydı.
Otbasımızdağı bolıp jatqan jağdaydıñ bären baqılap otıruğa
Violanıñ mümkendege bar yede. Munday äñgemene oydan şığaratınday
janına ne zor kelepte? Ringgoldte bezdeñ üyden Djekteñ öze de körepte,
al bul turalı mağan yeşkem yeşteñe aytqan joq. Ne esteu kerek? Yende
Virgineyänıñ jegete berden üşeu bop şığa kelde: ündester köseme,
Gallaher jäne Arens Ringgold! Sonda talğamay bärene de qılımsi
bergene me? Şınımen Ringgoldte unatqanı ma? Joq, ol mümken yemes!
Jauıngerde süyse ber jön, arman quıp, yer jürek, sımbattı kösemge
qızıqsa, ol da jön, beraq baylığınan basqa qasiete joq, şeñkeldek,
dürdigen snob53 Arens Ringgoldke köñel audaradı degenge kem senede
─ mümken be öze? Ärine, anamnıñ ıqpalı bolğanı anıq. Beraq
Virgineyä köne qoyadı degen oy basıma kerep-şıqqan yemes. Al yeger
Violanıñ aytqanı ras bolsa, onda Virgineyänıñ köngene nemese
köngele jür! "Äy, şeşem-ay, şeşem-ay! Kemde üyeñe kergezep, kemde tuğan
ulıñmen berdey körgele jürgeneñde belseñ yede-au!"
LVEEE tarau
HİKMEN QART
Kelese küne tañerteñ men ädettegedey yerekteler qosına attandım.
Bul jolı Gallaher berge jürde. Öytkene jasaqtan ant alu54 kerek
bolğandıqtan, bez mendette türde qatısuğa ties yedek.
Sırtqı beynelerenen göre qaramı jağınan aybarlı körengen
jasaqqa köp-körem jurt jinalğan yeken. Bul attı äsker bolatın. Beraq
ärkem öz betende jaraqtanğandıqtan, qaruları men mengen attarı är
türle. Bärende derlek vintovka bar, beraq keybereulerende amerikan
revolyutseyäsı kezendege soğısta atadan qalğan yeskertkeş retende yeske
muşketter saqtalıptı. Keybereuler qos uñğılı jay ğana añşı
mıltığımen qarulanğan. Bıtıramen oqtalatın ol mıltıqtar,
ärine, ayqasta qaharlı qaru bola almaydı. Tapanşanıñ da barlıq
türlere ─ mıs qaptağan auır tapanşalardan bastap, qaltağa sıyıp
keteten jalğız jäne qos oqpandı keşkenelerene deyen bar bolatın.
Revolver yeşkemde joq yeken. Ataqtı kolttar55 şekaradağı
audandarğa äle jete qoymağan-dı.
Yerektelerdeñ bärende qasapşılardıñ pışağınday, jalpaq jüzde,
ülken pışaq bar.
Keybereuler köne örnekter salınğan qanjarlar tağıp alğan.
Köpşelegende ündesterdeñ tomatavkelerene uqsas, belbeuge qıstırıp
alğan keşeleu aybaltaları bar. Bul aybaltalar iesene yeke jağdayda:
ormanda ağaş kesep, jol salğan kezde jäne jaudıñ basın qaq
ayıratın kezde qajet boladı.
Qaru-jaraqqa qosa oq-däre salğan dorbaları, oqşantayları
bolatın. Qısqası, bul şekarağa jaqın turatın adamdardıñ nemese
buğı aulaytın äuesqoy añşınıñ bärende kezdeseten kör jerler yede.
Qaru-jaraqtarı men kör-jerlere seyäqtı attarı da aluan türle
bolatın-dı.
Munda süyege şodırayğan qırşañqı jabılar da, alıs jolğa
tözemde jatağan menes attı, biek äre tözemde keleten andaluz tuqımdas56
jabayı jılqı, üste-bası julım-julım äldeqanday skvatter menep
alğan ıñırşağı aynalğan köterem bie, sayıpqıran jastar,
plantator uldarı menep alıp, maqtanışpen ses körsetep jüreten,
araptıñ jauğa şabatın jüyrektere de bar yede. Qaşır mengender de
köp. Yerge üyrengen amerikan jäne ispan qaşırları şabuıl kezende
atpen teñ tüse almağanmen, jorıqqa jarap jatır.
Sor batpaqta nemese qulağan ağaştar men dauıldan sınğan
butaqtar jäne ber-beremen jarısa, matasa ösken şırmauıq basqan
jınıs ormandarda, at jüre almay, sürenşektep, batpaqqa bata bereten
jerlerde qaşırlar, qaşan da jol tabadı. Täjeribele añşılardıñ
köbe añnıñ soñınan tüsken kezderde arab jılqısınan göre qaşır
mengende täuer körede.
Jasaqşılardıñ kigen kiemdere de ala-qula. Ofitserler tolıq
nemese jartılay äskeri forma, al soldattar jağı onday yemes:
jünnen toqılğan, qızıl, kök, jasıl tüste keudeşeler, qılşıq jünde
surğılt, qoñır toqımalar; qızıl mata jeydeler; qoñır, aq, sarı
kenep beşpet kigen.
Aspan tüstes kögelder beşpet kigender de bar! Buğı teresenen
tegelgen añşı keudeşelere, däl sonday mokasinder men şulıqtar,
jılqı nemese alligator teresenen tegelgen qonıştarı uzındıqısqalı yetekter ─ qısqası Qurama Ştattardağı kiemderdeñ barlıq
türen kezdesteruge bolatın yede. Bas kiemdere de är aluan, şımşıtırıq. Biek dulığalar men kepiler kezdese qoymaydı. Onıñ
yesesene jün men kiezden jasalğan furajkalar men qalpaqtardı,
sonday-aq, saban men palma japıraqtarınan toqılğan, äbden
jumarlanğan, yetegene yel qonğanday qalpaqtardı közderene tüsere kiep
alıptı. Keybereulereneñ basında kök mauıtıdan tegelgen, formağa
say furajkalar jür. Älgelerde äskeri adamğa tek furajka ğana uqsas
yeteten sekelde.
Beraq bul jasaqtıñ yerektelerene ortaq ber närse bar ─ ol
duşpanmen tezerek şayqasuğa degen tejeu bermes quştarlıq, bükel
yelge osınşa oyran salğan jeksurın jabayılarmen küş sınasqanşa
asığu. "Bez qaşan şayqasamız?" ─ mene, yerektelerdeñ auzınan şığatın
jalğız ğana suraq osı.
Hikmen qart esker adam bop şıqtı. Saylau kezende jası men mol
täjeribesen yeskere otırıp, ber auızdan serjant atağın bergen.
Berneşe ret onımen söylesudeñ de rete kelde. Alligator aulauşı
mağan bayağıday senemde dos bop qala berde jäne bezdeñ otbasımızğa
şeksez berelgen adam yede. Sol küne özeneñ adaldığın tağı da däleldede.
Kütpegen jerden oyda joq sözde bastadı:
─ Ündester meneñ bas teremde sıpırsa da turasın aytayın,
leytenant, - dede ol, ─ älge yesek sezdeñ qarındasıñızğa üylenede
degenge ölep ketsem senbeymen.
─ Kem üylenede? - dep suradım men tañ qalıp, Gallaherde aytıp
otır ma degen oymen.
─ Älge sezderdekene barğıştay bereten sumıraydı aytamın. Arens
Ringgold - qarğıs atqan adam, nağız malğun!
─ Ä, kemde aytıp tur desem! Ol jönende söz tarap jür me?
─ Bükel aymaqtıñ auzındağı söz tek sol turalı. Yeger munday eske
jol bergen bolsam, mene saytan alsın, Djordj Rendolf!
Qarındasıñız ─ ädeme qız, osı ölkedege aytulı suludıñ naq öze. Onı
anaday oñbağan jeksurınğa beru degen!.. Bul äñgemene yestegem de
kelmeyde, dollarımen qosa qurısın! Osı sözemde umıtpañız, Djordj:
beyşara qızdı ömer boyı baqıtsız yetede. Oğan yeş kümän joq, ol
nağız quday atqannıñ öze!
─ Aqıl qosqanıñızğa köpten-köp raqmet aytamın, Hikmen! Beraq,
meneñ oyımşa, qauepteneten yeşteñe joq. Onısınan yeşteñe şıqpaydı.
─ Onda mına jurttıñ sandalıp jürgene ne söz? Yeger äkeñezdeñ köz
körgene bolmasam, bulayşa yerken söylemes yedem. Beraq men onıñ dosı
bolatınmın, yende sezdeñ dosıñızbın, sezben söyleskem kelgene
sondıqtan. Bez munda "ündester urı" dep uran sala ayqaylaymız. Al,
şın mänende, bükel Floridadağı ündesterdeñ eşenen däl
Ringgoldterdey alayaq, qaraqşılardı ezdep taba almaysıñ! Äkese
sonday yede, ulı da oñbadı! Bükel zäuzatımen qarğıs atqan adamdar.
Şal ber ketuen ketken, beraq qayda ketkene belgesez.
Bälkem, albastınıñ qolına tüsken şığar, jer betende jasağan
barlıq qeyänattarı üşen äle uzaq uaqıt tozaqtan şığa almas. Özenneñ
arğı betendege metisterge jasağan zorlıq-zombılığı üşen-aq jüz yese
jazasın tartadı.
─ Pauellder otbasın aytasız ba?
─ İä, ol älemdege yeñ şekten şıqqan ädeletsezdek boldı. Öz ömeremde
onday sumdıqtı yestegen yemespen. Saytan atımen ant bereyen.
─ Demek, bolğan jaydı belede yekensez ğoy?
─ Ärine, men olardıñ qanday oñbağandıq jasağandarın tügel
belemen. Bul ─ adamnıñ, onıñ üstene, özen djentlmen sanaytın, aq
näselde adam estegen zulımdıqtıñ eşendege burın-soñdı bolmağan
pasıqtıq. Şaytan atımen ant bereyen, tap sonıñ öze!
Meneñ öteneşem boyınşa Hikmen baqıtsız otbasınıñ qalay
tonalğanın bastan-ayaq aytıp berde. Pauellderdeñ öz plantatseyäların
tepte de öz yerekteremen tastamağandarın beldem. Keresenşe, beyşara
jeserge basqa jerge qonıs audaru ömerendege yeñ auır soqqı bop tise
kerek. Äñgeme bul üy-jaydıñ bükel aymaqtağı yeñ jaqsı meken retende
joğarı bağalanğandığında ğana yemes, ayaulı azamat ─ küyeuemen berge
ötkezgen baqıttı künder jönendege qimas yestelekter de osı jerge
baylanıstı yede... Tek soyıl ustağan şerif keypendege raqımsız zañ
ğana jeserde tuğan jerenen ketuge mäjbür yette.
Tuğan jerden ayırılu kezendege qaserette köreneske Hikmen kuä
boptı. Ol onı qarapayım äre suñğıla sözdermen surettep berde. Bükel
otbasınıñ öz üyemen qinalıp, qimay qoştasqandarın ayttı.
Ulınıñ zorlıqqa şıday almay aytqan sözderen yestep, şeşese men
qızınıñ köz jastarı köl bolıp, jalınıp-jalbarınğandarın öz
közemen körepte. Baqıtsız jeserdeñ qolında qalğan bar mülken ─
marqum küyeue sıylağan qımbat zattarın usınğanın, tek älge
oñbağandardan, osınşa baqıttı jıldarın ötkezgen qasiette qara
şañıraqtarında qaldırıp, raqım yetuleren ötengenen yestepte. Beraq
ananıñ köz jasına qarağan yeşkem bolmadı. Ayausız quğınşılar
qaserette tüsenbede, jeserde öz üyenen quıp şıqtı.
Käre añşı osınıñ bären qamıta otırıp bayandadı. Ol sırt peşene
kelesemsez, sözdere qarabayır bolğanmen, ädeletsezdekke tözbeyten,
jarqın jandı, aqjürek kese, sodan da qılmıstı eske qatısqandardıñ
bärenen jierkenep, al Ringgoldterde bar jüregemen jek körep kette.
Otseolanıñ otbası uşırağan apat turalı añşınıñ äñgemesen
yestegende, osınşama ayuandıq pen qataldıqqa janım qattı küyzelde.
Küdek jeñep, kömeske tarta bastağan Otseolağa degen köñelem
burınğıday jılıp sala berde.
LEX tarau
ASEQQAN JAUŞE
Hikmen yekeumez yemen-yerken söylesu üşen aulağıraq şıqtıq.
Qızınıp alğan qart añşı aşığınan söyley bastadı. Ol mağan qızıq
habar aytar dep küttem. Bezdeñ otbasımızğa berelgendegene, öz basımdı
qattı sıylaytındığına sengendekten, men de berjola ağımnan
jarılıp, öz sätsezdekteremde aytuğa bekengenmen. Hikmen qarapayım
adam, beraq ömerden tüygene köp, sondıqtan odan artıq mağan kem aqıl
bere aladı?
Ömeren tek alligatorlardıñ arasında ötkezep jürgen joq qoy.
Keresenşe, ğumırında körmegen qiınşılığı joq. Onıñ dostığına
alañsız süyenueme bolatın jäne täjeribese men danalığına kämel
senetenmen.
Key närsene belede-au degen küdek bolmağanda, jüregemde zelzala bop
jatqan qupeyänı şet jağalap aşar da yedem. Sarı Djekteñ terelep
kelgenen Hikmenneñ beletendegene senemem zor. Mulattıñ ölemene
senbeytenen burın da yemeurenmen sezdergen. Beraq mene mulat yemes,
Arens Ringgoldteñ äzerlep jürgen zımeyändığı oylandıradı.
Bälkem, Hikmen ol turalı berdeñe beleten şığar? Spens jäne
Uilyamsteñ attarımen qosa mulattıñ da yeseme atalğan kezde, qart
añşınıñ älge jeksurındar jaylı berdeñe aytqısı kelgendey, köp
sırlı köz tastağanın bayqağan bolatınmın.
Hikmenge öz qupeyämdı aşuğa yende oqtala bergenemde, at dübere
yestelde.
Özen boylap, beyneber bäygege şapqanday, qustay uşıp kele jatqan
salt attını körep qaldım. Atı qılañ tüste, öze qara kese: Djek yekenen
berden uqtım.
Aulaqtağı şerkeuge qaray şaba jönelmesen degen oymen ağaştar
tasasınan aşıq jerge şığıp, Djek jaqınday bergende, onı
dauıstap şaqırdım. Ol dausımdı yestep, atınıñ basın kelt burıp,
bezge qaray bettede. Täreze, Djek tapsırmamen kelgen boluı kerek,
beraq Hikmenneñ közenşe aytuğa imenep, qulağıma sıbırladı. Meneñ
kütkenem: "Arens Ringgold kelde!" degen söz yede.
Ol mağan: "Djordj mırza, älge qara saytan sap yetep kele qaldı", dede. Qulağıma sözbe-söz aytqanı osı.
Bul habardı yestegen soñ, barınşa sabırlı boluğa tırıstım.
Hikmen bezdeñ üyde oğaş berdeñe bolıp qalğan yeken dep sezektenep
jürmesen degenmen. Zäñgene üyge qayırıp, añşımen berge yerektelerge
qayta oraldım. Sonan soñ bayqatpay Hikmennen qalıp ketep, qalıñ
topqa señesep ketuge tırıstım.
Köp uzamay atımdı şeşep alğan boyı, yeşkemge, tepte Gallaherge de
tel qatpastan yerge qarğıp menep, asığıs tartıp otırdım. Bezdeñ
plantatseyäğa aparatın töte jolmen jürmey, şerkeuge tiep turğan
orman arqılı şamalı burılıs jasauğa bekendem. Munı Hikmen
qarttı jäne jauşınıñ kelgenen közdere şalıp qalğan basqa da
keseler bolsa şatastıru üşen ädeye estedem. Yeger Djekpen berge ketken
bolsam, üyde berdeñe bop qalğanın sezep qoyar yede. Sezekte keseler mene
üyge qaray yemes, müldem basqa bağıtqa kette degen oyda qalsın dep,
jasaqqa da köz qılu üşen ğana barğanmın. Butalardıñ arasınan ötken
soñ, özende jağalap jüreten bastı jolğa şıqtım. Sonan keyen, ömer
men ölem mäselese sınğa tüskendey, atımdı tebenep, quyğıta jöneldem.
Sonşa qattı şapqan sebebem, qupeyä qonaq ─ şeşem men
qarındasımnıñ sağına kütken meymanı ─ qoştasıp ketep qalmay
turğanda jetep ülgeruem kerek.
Ringgoldte jek köruge jetkelekte sebepterem bar bolğanmen, beraq
yeşqanday qara niet oyım joq. Sumıraydan qutıludıñ yeñ ädel jäne
durıs jolı onı tek ölteru yekenen bele tura, onday piğıl tüygen
yemespen. Ringgoldteñ qataldığı turalı Hikmen qarttan yestegen
äñgemeden qanım qaynap turğan osı minutta yeş jasqanbastan, arojdanıma daq tüsede-au dep oylanbastan-aq öltere salğan bolar yem.
Alayda aşudan qanşa qanım qaynağanmen, äzerge jındana, aqıldan
adasa
qoyğanım
joq.
Saqtana
beludeñ
qarapayım
tüysege─sanalılıqtan alıstay qonğan yemes. Sondıqtan Samsonnıñ57
ömere turalı tragedeyänıñ soñğı aktesen oynauğa tepte de asıqqan
joqpın. Oyğa alğan äreketterem äldeqayda qolaylı körende.
Mümkendegenşe üyge sezdermey jetep, qonaq otırğan bölmege
kütpegen jerden kerep barıp, meymandı da, üydegelerde de qapelemde
qolğa tüsersem, sosın üşeuenen de tüsenekteme talap yetep, sonımen
otbası jağdayındağı qupeyälardı berjolata şeşpekpen. Şeşem,
qarındasım jäne olardıñ qonağımen de közbe-köz söylesep, üşeuene
de şındıqtı moyındatuım kerek.
"Solay!" deymen özemnen-özem, atımdı ayamay tebene tüsep. İä, olar
bären de moyındauğa ties! Ärqaysısı özenşe me, älde bäre berge me,
bolmasa..."
Şeşem men qarındasıma ne şara qoldanarımdı belmedem. Äytse
de analıq jäne bauırlıq mahabbattıñ sönuge aynalğan külenen
tutana bastağan bıqsıq oylar jüregeme qonaqtap ta qalğan yede.
Yeger Ringgold şındıqtı aytudan bas tartatın bolsa, onda
qamşınıñ astına alıp, üyden quıp şığamın da, budan bılay bezdeñ
üyge qaytıp kelmeyten yetemen. Ädep saqtauğa keleten bolsaq, ol
jönende söz boluı mümken yemes. Qazer onı oylauğa murşam joq. Özeñde
öltergese kelgen adamğa ne esteseñ de daua.
LX tarau
MAHABBAT SEYE
Üyge sezdermey kergem kelgenen ayttım belem. Sondıqtan saqtıq
jasap, plantatseyäğa jete bergende joldan burılıp, köl men apelsin
toğayın jağalay jüreten soqpaqqa tüstem. Üyge artqı jağınan
kelsem, yeşkem bayqamas dep oyladım. Yegespen kele jatqanımdı
qorşaudıñ eşende jumıs estep jatqan quldardıñ körep qaluı mümken,
beraq olar dala jumıskerlere bolatın.
Bärenen burın üy qızmetşelereneñ bere körep qalmasa yeken dep
qaueptendem.
Qara Djek üyge barğan joq: uädele jerde küt dep buyırğanmın, sol
jerden taptım da. Soñımnan yer dep buyırıp, äre qaray şaba
jöneldem. Yegestekten ötken soñ ormanğa jetep, attan tüstek. Odan äre
qaray jalğız kettem.
Añ aulağan añşı nemese uyqıdağı jauına buqpantaylap bas salar
jabayı adam qalay boy tasalasa, men de üyge, öz üyeme, äkemneñ, şeşem
men qarındasımnıñ şañırağına solay jasırınıp bardım.
Ayağım dereldep, tezem bügele berde. Qobalju men aşu-ızadan keudem
körektey köterelede. Az ğana sätke kederdem. Özem qatısqalı turğan
jağımsız, layıqsız körenes ap-anıq köz aldıma kelde. Ber minuttay
dağdarıp qaldım. Öz nietemde osınşa ospadarlıqpen jüzege asırmau
üşen, bälkem, qaytıp ketep, basqa ber qolaylı sätte kütuem de mümken
bolatın. Beraq däl sol sätte qulağıma jetken dauıstar batıldana
tüsueme sebep boldı. Qarındasımnıñ sıñğırlağan aşıq külkese men..
äldekemneñ dausın yestedem. Üzdegep jürgen sumıraydıñ şiqıldaq
jeñeşke ünen berden tani kettem. Bul dauıstar mene şatıp alğanday,
qanımdı
qaynattı.
Olar
mene
kelemej
yeteten
sekelde.
Qarındasımnıñ bul qay qılığı? Tuñğiıq küdekten yet jüregem yezelep
turğanda külgene nese?
Basqaşa, keselekke layıq jolmen äreket yetu jayındağı oylarım
osı arada zım-zeyä boldı. Öz josparımdı orındauğa bekendem. Beraq
aldımen ne aytatındarın belep alu kerek.
Jaqındap kelep, qulağımdı tostım. Olar üyde yemes, apelsin
toğayındağı alañqayda seruendep jür yeken. Mısıqşa basıp,
butalardı jaylap qana ısıra, berde yeñkeyep, berde boy jazıp olardan
altı-aq qadam jerden şıqtım. Japıraqtardıñ arasınan
qarındasımnıñ köylege anıq körenede jäne sözdere jaqsı yestelude.
Äñgemelereneñ yeñ şeşemde tusı yekendegene uzamay-aq közem jette.
Ringgold qarındasıma tuñğış ret resmi türde usınıs jasasa
kerek, älge külke sodan tuğan sekelde.
─ İä, demek, mene şınımen jar yetkeñez kelede ğoy? Osını şın
aytıp tursız ba?
─ İä, miss Rendolf. Külmeñez mağan! Qanşa jıldan bere küyepjanıp jürgenemde belesez ğoy.
─ Joq, belmeymen Onı qaydan belmekpen?
─ Özem aytıp yedem ğoy. Jüz ret qaytalağan joq pa yedem?
─ Bos söz! Munday mäselede sözge onşa köp män bere bermeymen. Bul
sözde men ondağan yerkekteñ auzınan yestegenmen, beraq solardıñ bäre
berdey mağan qızığa qoymağan bolar dep oylaymın. Telde süyek joq,
Arens mırza!
─ Beraq sezge degen sezememneñ şınayı yekendege qarımqatınasımnan körenep jür ğoy. Men sezge qolımmen qosa bükel
baylığımdı usınıp otırmın. Şın berelgendegeme osınıñ öze-aq
dälel bolmay ma?
─ Ärine, bolmaydı. Aqımaq yekensez ğoy! Yeger men sezge turmısqa
şığa qalsam, bar baylığıñız bäreber özeñezde qaladı. Oğan qosa,
özemneñ de azdağan baylığım bar, ol da sezdeñ qarauıñızğa köşken
bolar yede. Mene, kördeñez be, söz joq, bäre sezdeñ paydañızğa şeşelgele
tür.
Qarındasım tağı da sıqılıqtap külde.
─ Joq, miss Rendolf, ol ne degeneñez! Sezdeñ baylığıñızğa qol
tigezu degen oyıma da kelmeyde. Yeger meneñ qolımdı alsañız...
─ Qolımdı deysez be, ser! Äyeldeñ kelesemen aluğa umtılğan adam
qol yemes, jüregen usınar bolar! İä, jüregen usınadı!
─ Nese bar, jüregemneñ de sezdeke yekenen äldeqaşannan belesez. Onı
zeyälı qauımnıñ bäre belede.
─ Ä, demek, sez onı jurttıñ bärene jareyä yetken yekensez ğoy? Mene,
munıñız mağan tepte unamaydı!
─ Sez mağan tım qatalsız! Meneñ köpten berele süyetendegeme közeñez
jeteten uaqıt boldı. Sezge degen köñelemde bayağıda-aq belderep, mağan
äyel boluğa usınıs jasağan bolar yedem, yeger... ─ Ol osı arada kümeljep
qaldı.
─ Yeger ne bolmağanda?
─ Şınımdı aytsam, äkem tere turğanda, özeme-özem qoja bola alğan
joqpın.
─ Ä, solay deñez?
─ Yende özeme-özem bimen jäne yeger, qımbattı miss Rendolf,
qolımdı qaqpaytın bolsañız...
─ Tağı da qol! Aytpaqşı, älge usına bereten qolıñız onşa jomart
yemes desede. Usınısıñızdı qabıl alğan künneñ özende de, men şaş
qıstırğış, tüyreueş degendey, -anau-mınauğa jumsaytın tiınteben de ala almaydı yekem, ha-ha-ha!
─ Ol ösekşe duşpandardıñ söze ğoy, miss Rendolf. Beraq ant
yeteyen, bul jağınan men sezge yeşqaşan tarşılıq jasamaymın.
─ Ant eşkeneñezge qaramastan, buğan men onşa senemde yemespen.
Toyğa deyen berelgen uäde, köp jağdayda umıtılıp ketede. Sezge sene
almaymın, qadermende dos, joq, joq!
─ Ant eşeyen, senueñezge boladı!
─ Qarğanbañız! Jomarttığıñızğa senetendey meneñ yeşqanday
dälelem joq. Bere qarañızşı, mister Ringgold, sez mağan ömereñezde
äle ber ret sıy jasağan joqsız.
Osı arada ol tağı da saqıldap külde.
─ O, yeger qabıldaytınıñızdı belsem ğoy! Sezden barımdı ayamas
yedem!
─ Al jaqsı. Sınap körelek. Sez mağan sıy tartıñız.
─ Qalauıñızdı aytsañız boldı, telegeñez tabanda orındaladı!
─ Sezden at, küşek, nemese jıltırauıq äşekey sekelde anaumınaudı suraydı dep tursız ba? Şın sözem, onıñ bere de yemes.
─ Mağan bäreber ─ onsız da bar baylığımdı usınıp otırmın ğoy.
Al ber bölegen söz yetuge de turmaydı. Sez tek telegeñezde aytsañız
boldı, sözsez orındaladı.
─ Äy, saqılıq-ay! Al jaraydı. Sezde mene öte, öte qızıqtırıp
jürgen ber dünie bar! Qalay desem yeken, tepte sez sonı mağan satsañız
degende aytqalı jürgenmen.
─ Ol qanday dünie, miss Rendolf?
─ Plantatseyä.
─ Plantatseyä?..
─ Dup-durıs aytasız. Beraq sezdeke yemes, özeñez ielenep otırğan
plantatseyälardıñ bere. Onı ber kezde Tupelo-Krikte turatın
metister otbası ielengen yede. Umıtpasam, sezdeñ äkeñez satıp aldı-au
deymen.
Virgineyänıñ "satıp aldı" degen sözderde basa aytqanına nazarım
audı. Qarındasıma jauap bergen kezde Arensteñ qısılıp turğanın
da bayqadım.
─ İä, iä... Ol ras. Beraq tañdanıp turmın, miss Rendolf. Ol
plantatseyä sezge qazer nege kerek bola qaldı? Meneñ bükel baylığıma
onsız da qoja bolmaysız ba?
─ Ol öz şaruam. Solay estegem kelede. Oğan yerekşe sebepterem bar.
Sol jerde unatamın... Öte körekte jer, sonda barıp, jie seruendep
qaytamın. Bezdeñ yeske üydeñ ağatayıma qalatının umıtpañız. Ömer
boyı surboydaq bop ötpes! Al mamam tek öz üyende turğısı kelede...
Beraq sezge bären aytıp jatpaymın. Sıy jasaysız ba, jasamaysız ba ─
özeñez beleñez.
─ Jaraydı. Yeger sol plantatseyänı sezge sıylasam, sez mağan...
─ Öytep şart qoymañız, beldeñez be? Äytpese, tezerlep turıp
ötenseñez de, yeşqanday sıylığıñızdı almay qoyamın.
Sonı aytıp tağı da külep aldı.
─ Olay bolsa, men sezge yeşqanday şart qoymaymın. Plantatseyänı
aluğa kelesseñez bolğanı. Ol sezdeke!
─ Äñgeme munımen betken joq, mister Arens. Sez onı mağan qalay
oñay bere salsañız, solay op-oñay qaytarıp alasız ğoy. Onı
estemeytendegeñezge qalay senemde bola alamın? Mağan resmi qujattar
kerek.
─ Onı da alasız.
─ Qaşan?
─ Qalağan uaqıtıñızda. Kerek bolsa, ber sağattan keyen.
─ İä, iä, tezdeteñez. Barıñız da, alıp kele qoyıñız. Beraq yeseñezde
bolsın, men yeşqanday şarttı moyındamaymın.. Munı umıtpañız!
─ O, şart qoyğalı turğanım joq! - dep quanıp kette Ringgold. ─
Qorqatın ne bar? Tek özeñezge senemen. Ber sağattan keyen qujattar
qolıñızda boladı. Cay bolıñız!
Sonı aytıp, ol uzay berde.
Mına äñgemeneñ, äserese, onıñ soñğı jağınıñ yesten tandırğanı
sonşa, tastay qatıp qalıppın. Ringgold uzap ketkennen keyen ğana
yes jidım. Yende ne esteremde belmey, burınğıdan da dal boldım:
Rnnggoldte quıp jetkenem jön be, älde jazasız qoya bergenem jön be?
Söytkenşe Virgineyä jayımen üyge qaray ayañdadı. Oğan
Ringgoldke aşulanğannan da jaman renjedem. Sondıqtan onıñ kete
beruene böget bolmay, dereu qarındasımmen söyleskem kelde.
Aytıstıñ kökese yende bastaldı. Qarındasım men şeşem qonaq
bölmede otır yeken, turasınan, bet-jüzderene qaramay, yeşber
sözderene qulaq salmay, jaña ğana bezdeñ üyden şıqqan, mene öltergele
jürgen adamnıñ bar sıqpıt-piğılın surettep berdem.
─ Virgineyä qarındasım, osıdan keyen de sen soğan turmısqa
şığuğa kelesem bereseñ be?
─ Yeşqaşan, Djordj! Oğan şığu oyımda da bolğan joq. Yeşqaşan! dede ol alqınğan küye, sosın divanğa sılq yetep otıra ketep, yeke
alaqanımen beten bastı.
Alayda şeşem mağan sene qoyğan joq. Özemneñ aqtığımdı
däleldeyten basqa da jaylardı aytuğa oqtala bergenemde sırttan
bereu qattı dauıstap şaqırdı. Dälezge jügerep şıqtım. Kök
mundirle, sarı qayırma jağalı salt attı kelep tur yeken. Forttan
kelgen jauşı bop şıqtı. Üste-bası şañ, atı aq köbek bolğan. Uzaq
uaqıt suıt jürgene körenep tur. Soldat ber paraq qağazdı usına berde.
Gallaher yekeumezdeñ atımızğa asığıs süykey salğan buyrıq yeken.
Qağazdıñ bükteuen jazıp, oqıp şıqtım.
"Adamdarıñızdı dereu fort Kingke qaray alıp jüreñezder.
Attardı ayamay barınşa jedel jeteñezder. Qaptağan jau qorşap
kelede. Bez üşen är vintovka qımbat. Ber minut kederuşe bolmañızdar!
Klinç"
LXE tarau
JOREQ
Buyrıqtı dereu orındauğa ties yedek. Säten salğanda, atım yertteule
turğan, bes minut ötpey yerekteler qosına qaray şaba jöneldem. Yerlek
körsetuge qulşınıp jürgen jauıngerler jorıq turalı habarğa
jamıray quanıp, "uralap" qarsı aldı. Tärtepteñ kem-ketegen
ıntalılıq toltırıp, bas-ayağı jartı sağatqa jeter-jetpes uaqıt
eşende jasaq äskeri sap tüzep, jorıqqa äzer boldı. Jolımızdan
bögeytendey yeşteñe bolğan joq. "Qozğal" degen buyrıq berelep,
kerneyler sarnap, säl retsezdeu bolsa da, yeke-yekeden sap tüzegen
yerekteler fort Kingke qaray şubırıp şıqtı.
Şeşem jäne qarındasımmen qoştasıp şığu üşen kere qaray şaba
jöneldem. Qoştasuğa uaqıt tığız boldı, beraq üyden köñelem beraz
ornığıp şıqtım. Qarındasım bären belede, yende Ringgoldke köne
qoyar dep qorıqpauğa da boladı.
Buyrıq äkelgen dragun bezben berge jürde. Jolay forttağı
jañalıqtı tügel yestedek. Köp oqiğalar bolıptı. Ündester bala-şağa,
mal-mülekteren alıp, öz turaqtarınan ketep qalğan körenede. Berneşe
qonıstarın özdere örtep jeberse kerek. Sondıqtan ol jerlerde aq
jüzdeler örteyten de yeşteñe qalmağan. Bul olardıñ soğısqa mıqtap
bel baylağandarın körseteten. Qayda ketkenderen bezdeñ jansızdar da
anıqtay almaptı. Keybereuler jartı araldıñ tükperene, oñtüstekke
qaray auğan bolar deste. Basqaları, Amazura özenen örley köptegen
milge sozılıp jatqan "Uitlakutçi batpağı" dep atalatın mi
batpaqqa qaray oyıstı degen dolbar ayttı.
Soñğı dolbar şındıqqa juıq sekelde. Beraq qonıs audarğanda
ündesterdeñ ez jasıra beletendektere sonşa, tepte qılauday belge
qaldırmaydı. Bezge jaqtas ündesterdeñ jansızdarı ─ solardıñ
eşendege yeñ suñğılaları da ─ olardıñ şegengen joldarın tap basıp
ayta almadı. Jurttıñ köpşelege ündester qorğanıspen ğana
şektelede, Amerika äskerlere joq yelde mekenderge ğana şabuıl jasap,
sonan soñ oljaların alıp, qalıñ batpaqqa señep ketede degen boljam
aytadı. Negeze bar äñgeme boluı mümken. Olay bolsa, soğıs oñay bete